Populizmi, si vaksinë ndaj populizmit

Ka një shqetësim eminent sot në botën perëndimore. Populistët po vijnë në pushtet ngado që të hedhësh sytë. Shpesh duke zbritur nga pushteti parti me traditë shekullore, e shpesh duke u ngritur nga dheu. Ndërkohë që populizmi ka ardhur dhe shkuar në valë të ndryshme gjatë historisë, një studim i fundit i gazetës the Guardian ka arritur në përfundimin se gjatë dy dekadave të fundit liderët populistë në botë janë dyfishuar në numër.

Shumë vetë e shohin këtë fenomen me ankth, siç shihet çdo ndryshim radikal prej atyre që kanë diçka për të humbur nga ekuilibri momental. Prandaj nuk është rastësi të gjesh kudo diskutime rreth populizmit dhe rrezikut prej tij. Kaq shumë është përdorur ky term, sa fjalori i Kembrixhit e zgjodhi populizmin si fjalën e vitit.

Mirëpo çfarë është tamam-tamam populizmi?

Në një simpozium shkencor mbi populizmin të zhvilluar në vitin ‘67 në Londër, studiuesit e ardhur nga e gjithë bota arritën në konkluzionin se:

“Nuk ka asnjë dyshim që populizmi është shumë i rëndësishëm për kohën, por askush nuk e di se çfarë është”.

E megjithatë, manuali i ideologjive politike i Oxfordit e përshkruan populizmin si një ligjërim politik antagonist midis popullit dhe elitës. Pra kundërshtarët e populistëve do të ishin elitistët. E ndërkohë që populizmi mund të jetë i majtë apo i djathtë, në thelb ai është një ligjerim politik për demokraci, ku pushteti i merret elitave të korruptuara dhe transferohet tek populli.

Faktikisht, populizmi si fenomen politik është vërejtur të paktën që prej shekullit XiX në Rusi. Atëherë përse e shohim në rritje vetëm 20 vitet e fundit?  

Studimi i përmendur më sipër ka dy gjetje tepër interesante. E para që disa udhëheqës shtetesh, si Orban apo Erdogan, nuk kanë qënë populistë kur kanë ardhur në pushtet, por janë bërë më vonë. E dyta, që Trump është populist vetëm kur mban fjalime të shkruara dhe të parapërgatitura, por jo kur flet lirisht, pa tekst. Këto dy gjetje, na bëjnë të kuptojnë se populizmi është ofertë që i përgjigjet një kërkese në rritje në “tregun politik”. Pra votuesit duan të dëgjojnë një ligjërim populist, prandaj dhe politikanët ose ndryshojnë retorikën e tyre, duke e bërë atë populiste, ose duhet t’ia lirojnë vendin politikanëve populistë.

Këtë rritje të popullaritetit të populizmit, shumë studiues ia atribojnë faktorëve të ndryshëm si krizëa ekonomike e 2008, ndryshimet teknologjike apo zhvillimin e inteligjencës artificiale. Por unë do i shihja rrënjët e tij diku tjetër.

Në fillim të shekullit XX bota perëndimore u orientua drejt një centrizmi ideologjik, të quajtur “Rruga e tretë”, e ideuar nga mendimtarë si Gidens, dhe e promovuar nga politikanë të majtë si Bler dhe Klinton. Ide këto që në Shqipëri u prezantuan formalisht nga Rama, por që padyshim filluan të implementohen shumë më herët nga kryeministrat e mëparshëm.

Ky centrizëm politik, përveçse e çonte të majtën ideologjike më pranë politikave neoliberale të nisura disa dekada më parë nga Theçer dhe Regan, e boshatiste skenën politike nga debatet ideologjike. U krijua bindja në atë kohë se njerëzimi kishte arritur pjekjen socialkulturore për të mos eksperimentuar më me sisteme politike, siç ishte bërë gjatë luftës së ftohtë, pasi ishte gjetur modeli ideal i qeverisjes. Qasje kjo që Fukujama, duke iu referuar Hegelit, e përkufizonte si “fundi i historisë”.

Në këtë kontekst debati ideologjik (dhe për pasojë politik) ishte i kotë, pasi të gjitha palët mendonin (pothuajse) njësoj. Për pasojë qeverisja më shumë se sa politike ishte teknike, dhe si e tillë populli nuk e kuptonte mirë, prandaj diskutimet e vërteta filluan të zhvillohen gjithmonë e më tepër mes ekspertëve, se sa mes politikanëve. Ky varfërim i debatit politik bëri që shumë votues të humbisnin interesin tek politika dhe të mos merrnin më pjesë në zgjedhje, për sa kohë pavarësisht se për kë votohej politikat do të ishin të njëjta.

Nga ana tjetër, avancimi i procesit të globalizimit ka sjellë një integrim më të madh të shteteve dhe shoqërive, duke ndërkombëtarizuar aktorët lokal e duke bërë lokale sfida globale. Për pasojë procesi qeverisës është bërë gjithmonë e më kompleks, dhe gjithmonë e më i ndërvarur nga aktorë të tjerë ndërkombëtarë.

Për të gjitha këto arsye, zgjidhjet politike filluan të bëhen më tepër teknike. Kështuqë ekspertët morën gjithmonë e më tepër një rol qëndror në qeverisjen e shteteve, duke caktuar politika e duke hartuar ligje. Gjë që në Shqipëri mund ta ndjekim me politikat e propozuara nga institucionet ndërkombëtare, të cilat implementohen me të njëjtin zell nga të gjitha qeveritë, pavarësisht se cilës parti i përkasin.

Mirëpo problemi me ekspertët është se ata nuk përgjigjen politikisht përballë votuesve, pasi nuk janë të zgjedhur. Për më tepër, duke qenë vënde pune të mirëpaguara dhe me më tepër stabilitet ato ndihmuan në krijimin e një elite të shkëputur nga populli si për nga eksperienca jetësore ashtu edhe për nga dhënia e llogarisë.

Për më tepër, këto elita, të përbëra nga ekspertë që nuk duhet të japin llogari përpara elektoratit, janë vulnerabël përballë presionit që vjen nga grupe interesi të fuqishme ekonomikisht dhe politiksht. Grupe këto me interesa që shpesh shkojnë në kundërshtim me interesat e pjesës më të madhe të popullit. Në fund të fundit a nuk është kjo ajo që ndodh në kapitalizmin neoliberal, ku secili ndjek interesin privat, konkurenca është motorri që rrotullon botën, dhe ku fitimi është prifti që fal çdo mëkat?

Në këtë kuadër, populizmi ka ardhur si përgjigje e një nevoje të injoruar prej disa dekadash. Ai nuk është asgjë më shumë se një artikulim i zemërimit të popullit me elitën, e cila në jo pak raste është edhe e korruptuar, në sensin që i shërben interesave të pakicës së pasur. Populizmi është nevojë e popullit për të dëgjuar një politikan që tregon se nuk e ka harruar, dhe se do të punojë për të. Mirëpo a ka kjo ndonjë rrezik? Do isha naiv, po të përgjigjesha “jo”.

Ajo që kemi mësuar nga historia është se shpesh këto ndjenja zemërimi të popullit mund të përdoren nga politikanë demagogë, të cilët (po nuk u ndaluan në kohë) e çojnë vendin drejt totalitarizmit dhe botën drejt luftës. Kur këta politikanë i përkasin të djathtës ekstreme, ata priren të jenë nacionalistë dhe autoritarë, duke evokuar ndjenjat e krenarisë e duke theksuar nevojën për disiplinë dhe autoritet.

Këta politikanë e përdorin ligjërimin populist si fillim për të ardhur në pushtet dhe pastaj për të çmontuar mekanizmat e kontrollit kushtetues dhe gjyqësor, por edhe për të mbytur zërin e kritikëve dhe të medias. Për këtë qëllim ata identifikojnë apo shpikin një armik të popullit, të cilit ata (dhe vetëm ata) mund t’i bëjnë ballë. Për këtë qëllim, këta politikanë e ndajnë shoqërinë në “ne” dhe “ata”, duke i fryrë paragjykimeve e duke nxitur dhunën mes grupeve sociale. Shembulli më pranë nesh është Salvini, i cili pak javë më parë fliste për rrezikun që i vjen Evropes nga islami, ndaj të cilit duhet luftuar siç bëri heroi shqiptar Skënderbeu. Mirëpo, ndërkohë që ky fjalim ngrohu zemrat nacionaliste të jo pak shqiptarëve, jo më larg se dje emri Skëndërbeg ishte ndotur, duke u shkruar në mitrolozin që vrau dhjetra muslimanë, faji i vetëm i të cilëve ishte se po faleshin në një xhami.   

Po cila është zgjidhja atëherë?

E vërteta është se populizmi nuk ka pse të jetë domosdoshmërisht negativ. Asnjë studiues serioz i populizmit, përfshi edhe më kritikët, nuk mund ta mohoj që ligjërimi populist ngre pyetje me vend, dhe arikulon disa shqetësime legjitime. Madje ka nga ata që i krahasojnë populistët me atë shokun që pasi ka rrokullisur ca gota, ta prish atmosferën e festës duke thënë disa të vërteta të hidhura, për të cilat askush nuk flet.  

Prandaj, ligjërimi populist mund të përdoret për të inkurajuar dhe përfshirë në politikë  grupet sociale që janë lënë në periferi të jetës politike dhe ekonomike të vendit. Për të kërkuar ndryshime strukturore, në mënyrë të tillë që të kalohet nga demokracia përfaqësuese në një demokraci pjesëmarrëse.

Populizmi i majtë mund të forcojë kohezionin social mes grupeve të papërfaqësuara. Në librin e saj “për një populizëm të majtë”, Mufe argumenton se është e pashmangshme që në shoqëri të ketë “ne” dhe “ata”. Çështja shtrohet kush do të jenë “ata”? Do të jenë elitat e korruptuara që varfërojnë popullin, apo do të jenë grupet e tjera sociale, që megjithëse vuajnë të njëjtat probleme si ne, ne i luftojmë se na ka thënë Salvini që janë të rrezikshëm?

Pra, populizmi i majtë mund të përdoret për t’i ndërgjegjësuar njerëzit e papërfaqësuar, të vjedhur nga pushteti apo të neglizhuar nga elitat, se janë bashkë në të njëjtën varkë. Ai mund të na ndihmojë të kuptojmë se rreziku i vërtetë nuk janë myslimanët, gratë e lira, homoseksualët, apo njerëzit që kanë bindje të tjera politike, por elitat e korruptuara dhe politikanët autokratë, të cilët na ndërsejnë ndaj njëri tjetrit që të na qeverisin përmes skemës përça e sundo.

Me fjalë të tjera, populizmi i majtë mund të përdoret si vaksinë për populizmin e djathtë. Që emri i heronjve si Skëndërbeu, të mos shkruhet nëpër automatikë me të cilët ne vrasim njëri tjetrin. Por të kujtohet për mësimët që i kanë mbijetuar testit të kohës, si ato porositë që të bëhemi bashkë, si shkarpat në një tufë, ose ndryshe armiku do na thyejë një e nga një.

Botuar ne gazetne Liberale 16/03/2019 https://liberale.al/populizmi-si-vaksine-ndaj-populizmit/